De historie van het gebied de Overtoomse Sluis 2



Gravure van Frisius, ca 1611, Rijksprentenkabinet

 

Je staat als toeschouwer op de huidige Overtoom met je rug richting het huidige Leidseplein. Linksaf de afgedamde Schinkel waar juist een boot over de overtoom getrokken wordt. Rechtsaf de Kostverlorenvaart en rechtdoor een grotere overtoom met een rad om meer kracht te kunnen zetten, ook alleen geschikt voor kleine vaartuigen met zuivel en groenten. Daarachter ligt de vaart naar Sloten, de Slotervaart. De overtoom in de Schinkel moest op last van de graaf beperkt blijven, dus ontbeerde het een rad om kracht te zetten. Anders konden te grote schepen binnendoor van Amsterdam naar Leiden varen, in plaats van langs Haarlem dat tol wilde blijven heffen op de langskomende scheepvaart. Ook zou door een open verbinding in de Schinkel de waterhuishouding van het waterschap Rijnland vanaf de overtoom zeggenschap had, verstoord kunnen worden.


De overtoom in westelijke richting. Circa 1652. Reinier Nooms. Je kijkt weer met de rug richting het huidige Leidseplein.

Bij deze prent zijn de details te mooi om niet uit te vergroten.









De overtoom in zuidelijke richting. Links: Hof van Holland en rechts daarnaast de Amstelveenseweg. Midden: Leidse Veerhuis, met rechts daarnaast de overtoom naar de Schinkel. Rechts: huizen aan de Sloterkade; het vijfde pand van rechts is het Aalsmeerder Veerhuis (zie hieronder). Geheel rechts de overtoom naar Slotervaart. Circa 1660, Jacobus Storck - Finnish National Galery

Op dit knooppunt van waterwegen ontstond bebouwing met kroegen. In 1529 koopt Amsterdam de heerlijkheden Sloten, Sloterdijk, Osdorp en Amstelveen en kan dus in die gebieden het bestuur benoemen, zodat de stad invloed heeft op het waterpeil tot ver buiten haar muren. Amsterdam krijgt ook meer greep op het waterbeheer in het gebied rond de Heligeweg, wat tot de gemeente Nieuwer Amstel hoort. Vanaf de overtoom ontstaat in 1599 een geregelde veerdienst naar Leiden, wat weer leidt tot meer bebouwing.

Herberg de Bonte Os opent de deuren in 1634 in een gebouw dat later omgezet wordt tot het Aalsmeerder Veerhuis, nu dat mooie oude gebouw aan de Sloterkade 21-22. De gegoede burgerij flaneerde zondags over de Heiligeweg en ging bij de gezellige drukte van de overtoom een glaasje melk drinken in de pleziertuinen of een ander drankje in een van de bierlokalen. Dit uitje hoor je terug in het 17e-eeuwse kinderliedje: varen over de overtoom… drinken we zoete melk met room…


De overtoom in oostelijke richting. Midden: het Hof van Holland en rechts: het Leydse Veerhuys. Circa 1717, Abraham Rademaker –collectie amsterdammuseum. Je kijkt met de rug naar het huidige Surinameplein; rechts de Schinkel, links met een bocht ga je naar de huidige weg Overtoom.

 

Na de Bataafse Revolutie van 1795 vervielen de heerlijkheden en verloren steden als Amsterdam hun autonomie en tolrechten. De regering in Den Haag kon knopen doorhakken, wat in 1809 er toe leidde dat de overtoom vervangen werd door een schutsluis, net tegenover de huidige Andreas Schelfhoutstraat, met een houten brug over de sluis. Deze sluis lag dus vanaf de huidige brug Overtoomsesluis gezien iets meer richting Nieuwe Meer, iets zuidelijker. Met die sluis zien we de oorsprong van de naam Overtoomsesluis.

 

Amsterdam had traditioneel nog 100 gaarden (ongeveer 368 m) jurisdictie buiten de stadsmuren, dus voor ons verhaal nog het eerste stuk van de Heilegeweg (Overtoom) vanaf het Leidseplein. Met de gemeentewet van 1851 vormt die afstand de gemeentegrens, wat Amsterdam meer zeggenschap geeft. In 1896 annexeert Amsterdam een deel van de gemeente Nieuwe Amstel, het gebied van Heiligeweg tot en met de Overtoomse Sluis. Als in 1903 na het graven van het Jacob van Lennepkanaal de Heiligewegsevaart wordt gedempt krijgt de straat de huidige naam Overtoom.

 

De houten brug over de Overtoomse Sluis wordt in 1900 vervangen door een ijzeren brug. In 1925 wordt die vervangen door een nieuwe brug die iets noordelijker, op de huidige plek ligt om de verbinding te maken met het nieuw aangelegde Surinameplein. Een nieuwe schutsluis vlak bij de Nieuwe Meer vervangt in 1942 de Overtoomse Sluis. Tenslotte wordt in 1948 de huidige brug Overtoomse Sluis, met tramrails, opgeleverd. De oude bebouwing aan beide kanten van de Schinkel is dan al lang verdwenen, de Dubbele Buurt om plaats te maken voor een ruime bocht van de Overtoom naar de Amstelveenseweg en De Overtoomse Buurt voor de nieuwbouw rond het Surinameplein.

 

Als amateur historicus heb ik dankbaar gebruik gemaakt van verhalen op internet, met als zoektermen: Overtoom en Kostverlorenvaart. Als amateur had ik er ook geen idee van dat het me zo veel tijd zou kosten voor ik overzicht kreeg van deze geschiedenis, voor ik het snapte, voor ik de weergegeven prenten kon interpreteren en ook besefte hoeveel ik nog niet weet.

 

Gijs Kalsbeek