De historie van het gebied Overtoomse Sluis (1)

Het gebied rond de brug Amsterdamse Sluis heeft een eeuwenlange, interessante geschiedenis achter de rug, waarin autonome steden en waterschappen met elkaar strijden over het beheer van het oppervlaktewater en daarmee ook over de inning van tolrechten. Het grootste probleem was en is in de huidige tijd nog steeds: hoe raak je overtollig water kwijt en via wat voor route leid je het uiteindelijk naar de Noordzee of toendertijd, via het IJ, naar de Zuiderzee. En over de waterwegen gaat de handel wel of niet langs jouw stad en kan je wel of niet tol heffen.

Om de geschiedenis van dit gebied met overtoom en sluis beter te kunnen plaatsen begin ik met een algemeen beeld van de huidige regio Amsterdam. In de 12e eeuw was men begonnen om het moerasgebied waar de Amstel in het IJ stroomt te ontwateren en voor bewoning geschikt te maken. Ontwateren leidt tot inklinken van de grond, dus moet je dijken bouwen – een proces dat al de eeuwen sindsdien tot nu toe steeds is doorgegaan. De ontginning werd vanuit het dorpje Amstel (nu Ouderkerk aan de Amstel) ondernomen onder leiding van de Heren van Amstel. Dit bestuurscentrum viel aanvankelijk onder de bisschop van Utrecht en later onder de graaf van Holland.

Het jaar 1220 toont een interessante ontwikkeling. De Sint-Marcellusvloed brengt grote overstromingen teweeg waarop de graaf van Holland en de bisschop van Utrecht, besloten samen te werken in waterstaatszaken. Dat is toch een mooi voorbeeld van polderen, want in andere zaken waren ze elkaars concurrenten. Waarbij ze niet schroomden om met wapens tegen elkaar op te trekken.

Omstreeks 1260 wordt er een dam in de Amstel gelegd om overstromingen vanuit het IJ tegen te gaan. Hier moet de amateurhistoricus even een terzijde doen. Voordat ik in deze geschiedenis dook – ik moest echt hard studeren voordat ik enigszins overzicht over het onderwerp kreeg en nu meen het een beetje te snappen -dacht ik altijd dat zo’n dam bedoeld was om inkomsten te krijgen door de tol die je kan heffen over de vracht die van het ene schip over de dam naar het andere schip overgeladen moet worden. Ik meen nu te begrijpen dat die tol een mooie bijvangst is bij het tegenhouden van hoog zeewater dat zonder dam de Amstel zou instromen. En verder ging ik me afvragen waar het water van de Amstel dan bleef als er een dam in de rivier ligt. U ziet, er blijven altijd vragen over, waar ik in het vervolg van dit verhaal maar een beetje om heen zeil.

We stellen scherp op het gebied rond de huidige brug Overtoomse Sluis, nu het grondgebied van ons Stadsdorp OvertoomseSluis. De huidige straat Overtoom wordt al in 1345 genoemd als de Heiligeweg, met daarnaast een sloot, de Heiligewegsevaart. Deze route buiten de stadsmuren, diende als toegangsweg waarover pelgrims vanuit Haarlem en verder weg, via Sloten naar Amsterdam konden komen om het Mirakel van Amsterdam te vieren. Dat mirakel laat ik zitten, behalve dat ik wel wil vermelden dat het bestuur van Amsterdam toen al flink aanpakte om pelgrims en vooral hun geldbuidel binnen te krijgen, net als met de toeristen nu. Overigens, ook in onze tijd lopen elk jaar duizenden gelovigen de Stille Omgang ter herinnering van dit mirakel, net zoals dat in vroeger eeuwen gebeurde.

In de 15e eeuw laat het waterschap Rijnland, het oudste waterschap van Nederland en sinds 1255 kantoor houdende te Leiden, een vaart graven, grofweg vanaf de huidige brug Overtoomse Sluis naar het IJ. Door het verzanden van de monding van de Oude Rijn bij Katwijk zocht het waterschap een manier om overtollig water via het IJ bij Spaarnwoude naar de Zuiderzee te spuien. Amsterdam vond dat maar niets en was bang dat een mogelijke vijand via de sluis bij Spaarnwoude Amsterdam onder water kon laten lopen. De stad legde vlak achter de Spaarnwoudersluis een dam, waarmee de net gegraven vaart zijn functie als afwatering verloor en de investering voor niets geweest was. Dat zou een reden geweest zijn om dit water Kostverlorenvaart te noemen. De Kostverlorenvaart vormde samen met de Schinkel de grens tussen de waterschappen Rijnland en Amstel. Dat laatste waterschap functioneerde vanuit het eerder genoemde Amstel, het huidige Ouderkerk aan de Amstel.

In diezelfde tijd, in 1430, verbreedde Amsterdam de Heiligewegse vaart om die geschikt te maken voor vracht scheepvaart, tussen het Singel bij het huidige Leidseplein en de Schinkel, een riviertje dat liep van ongeveer de huidige brug Overtoomse Sluis naar de Nieuwe Meer en daarin afwaterde. Zo werd een scheepvaartverbinding mogelijk tussen Amsterdam via allerlei plassen in wat nu de Haarlemmermeerpolder is en Leiden. Voor die tijd moest de handel via het IJ langs Haarlem dat dan tol kon heffen over de goederen die langs kwamen. Dus nam Haarlem maatregelen en legde een dam in de Schinkel, een honderd meter vanaf de huidige brug Overtoomse Sluis richting de Nieuwe Meer (dus richting het huidige Amsterdamse Bos). Soms stak Amsterdam die dam door om een enkel schip door te laten en maakte daarna snel de dam weer dicht. Haarlem sloeg palen in de dam om die te verstevigen waarna Amsterdam die er weer uittrok.

De graaf van Holland bemoeide zich er mee, omdat een open verbinding betekende dat het waterschap Amstel overtollig water naar het waterschap Rijnland kon laten stromen, die het dan maar weer kwijt moest zien te raken. De dam moest dus blijven maar in 1515 gaf de graaf toestemming voor een kleine overtoom over de dam, zodat kleine schuiten met zuivel en groenten overgehaald konden worden en hun handel naar de markt in Amsterdam konden varen. Haarlem moest de dam onderhouden.


De Heiligeweg komt uit op de Schinkel en de Kostverlorenvaart, op de grens (in oranje) tussen twee waterschappen. Circa 1615. Floris Balthasarsz. van Berkenrode - Hoogheemraadschap van Rijnland

En dan komen we bij de situatie die ik de vorige keer al liet zien in de nu nog een keer weergegeven gravure. Volgende maand de uitleg over wat je ziet en hoe de geschiedenis verder verliep tot die huidige stevige, wat sleets ogende brug Overtoomse Sluis.


Gravure van Frisius, ca 1611, Rijksprentenkabinet


Gijs Kalsbeek